ODEON #101, Feb-March 2016

‘BEETJE VREEMD EN ONWERKELIJK, DAT LIGT ME WEL’

In Kaija Saariaho’s ‘hemelse’ dubbelopera Only the Sound Remains zingt countertenor Philippe Jaroussky twee rollen: de Geest en de Engel. Dat past wel bij zijn stemtype en zijn timbre, meent de zanger, die nog altijd – vergeefs – reikt naar de hoge C.

Hij was geen jongenssopraan die in de puberteit zijn hoge zangstem niet wilde verliezen. Philippe Jaroussky (Frankrijk, 1978) zong nooit als kind. Hij speelde viool en piano, hield als violist van Sjostakovitsj en Stravinsky, als pianist van Debussy en Fauré, en ontdekte op zijn achttiende plotseling zijn behoefte om te zingen. Zijn baritonstem wist hem evenwel niet te boeien - als hij een keel opzette, deed hij dat met zijn kopstem. ‘Misschien omdat ik viool studeerde en me thuis voelde in de hoge tonen, ik weet het niet… In ieder geval niet omdat ik een vrouw wilde imiteren.’
Zijn moeder vond zijn countertenorstem meteen mooi. Vader Jaroussky – hij kwam uit Rusland: “Ja Russki” (ik ben Russisch), zo meldde hij zich aan de Franse grens – moest even wennen, maar tegengehouden hebben zijn ouders hem niet. En hij ontdekte een hele nieuwe muzikale wereld: de wereld van de barokopera, waar zijn ster snel kon rijzen. “Ik behoor tot de eerste generatie hoge countertenorstemmen. Wij zijn geen alten maar mezzosopranisten, sopranisten zelfs. In de generaties vóór mij zag je voornamelijk lage countertenors: mannelijke alten. Tegenwoordig is mijn hoge stemtype niet meer zo zeldzaam. Moest ik nu mijn carrière beginnen, dan zou die beslist stroever verlopen.”

Auditie

Dat hij nu in een hedendaagse opera op het podium staat, noemt hij “fantastisch” en “voor een countertenor een verfrissende ervaring”. Jaroussky: “Het is altijd zo frustrerend dat de meeste muziek die wij zingen voor de castraatstem is geschreven. Die is ons countertenors niet op het lijf geschreven. Daarom werk ik ook graag samen met componisten: om wél rollen te krijgen die op mijn stem gecomponeerd zijn.”

‘Er zullen momenten zijn in de opera dat ik gewoon zing en dat je iets totaal anders hoort dan wat je verwacht van een stem. Een soort hypnotiserende klankwereld’

Het idee om Philippe Jaroussky te vragen voor de nieuwste opera van Kaaija Saariaho kwam niet van de componiste zelf – ze wist niet dat de countertenor aan moderne muziek deed – maar van regisseur Peter Sellars. De Franse zanger reageerde enthousiast op de uitnodiging, maar onder voorbehoud. “Kijk, in dit soort projecten wil ik zeker weten dat de componist houdt van wat ik doe. Dus heb ik een auditie aangevraagd. Ze moest eerst mijn stem live horen en daarna wilde ik graag praten over wat ze voor mijn stem kon schrijven en wat niet. En inderdaad, ze had geen idee van wat er allemaal mogelijk is. Het werd het begin van een heel spannend avontuur.”

Gehoor

Schreef Kaija Saariaho speciale noten voor hem? O zeker, zegt Jaroussky. “Er werden hele discussies gevoerd over wat ik kan en wat niet, en dat verschilde totaal van wat ze aanvankelijk dacht. Ze vroeg wat klanken te reproduceren en die verschillende klankkleuren te geven; op grond daarvan heeft ze nog heel wat veranderd in het eerste deel van de partituur. Het tweede deel heeft ze helemaal gecomponeerd met mijn stem in gedachte. In feite ging dat in de baroktijd precies zo: toen vroegen zangers heel specifieke dingen van de componist en die was meestal wel zo wijs om daar gehoor aan te geven.”
De countertenorstem heeft, meer dan andere stemtypen, het vermogen om het verleden op te roepen, maar ook een niet-realistische sfeer. “In dit stuk ben ik een geest en een engel, en Kaija gebruikt mijn stem om die bovennatuurlijke operapersonages van hun menselijkheid te ontdoen. Ze zijn een beetje vreemd en onwerkelijk, dat ligt me wel. Aanvankelijk dacht Kaija aan een sopraan voor de Engel voor het tweede verhaal. Ik kan natuurlijk niet echt in het uiterste sopraanbereik zingen. De hoge C is voor mij nog steeds niet weggelegd.”
Om zijn stem nog spiritueler en engelachtiger te maken wordt Jaroussky’s stem gemanipuleerd met de computer. “Geweldig vind ik dat – Kaija heeft het net een beetje uitgeprobeerd en het resultaat van de test vond ik indrukwekkend. Er zullen momenten zijn in de opera dat ik gewoon zing en dat je iets totaal anders hoort dan wat je verwacht van een stem. Een soort hypnotiserende klankwereld. Dit is volledig nieuw voor mij, maar in de toekomst wil ik me graag verder ontwikkelen in dit soort projecten.”

Seksetegenstelling

Het is een tijdelijke mode, de countertenor, hoor je wel eens zeggen, maar daar denkt Jaroussky anders over. Hij is ervan overtuigd dat de countertenor, die sinds zijn herontdekking in de jaren zeventig aan een opmars begon, zal blijven als een van de mogelijke zangstemmen te midden van de andere. “Ik zeg vaak: het is niet omdat je een hoge stem hebt dat mensen van je houden, het is om hoe je zingt. De hoge mannenstem is tegenwoordig alom bekend en het publiek vraagt nu dezelfde kwaliteiten van ons als van andere zangers. Het is goed dat we ons hebben ontwikkeld van een zeldzaamheid tot iets normaals in de wereld van de klassieke muziek. Nu moeten we de mensen nog overtuigen dat we veel meer kunnen zingen dan we deden in het verleden. Countertenors zingen Rossini, Mozart, we proberen over onze grenzen heen te komen. Omdat ik een countertenor ben, wil dat nog niet zeggen dat ik geen liederen kan zingen met pianobegeleiding. Ik kan dat zeker wel en ik ben niet de enige.”

‘Het is niet per se het feminiene dat bij de countertenor op de voorgrond treedt, het drukt het mannelijke uit op een andere manier’

Maar er is nog een reden waarom Jaroussky denkt dat de countertenor niet meer van het podium zal verdwijnen. “De countertenor is een stem die de seksetegenstellingen op losse schroeven zet, en juist daarom hebben hedendaagse componisten er zo’n belangstelling voor. Zelf vind ik een andere benadering van de man belangrijk. Het is niet per se het feminiene dat bij de countertenor op de voorgrond treedt, het drukt het mannelijke uit op een andere manier; toont een andere kant van mannelijkheid, bijvoorbeeld een andere gevoeligheid van de man. Dit contrast binnen de sekse is in Kaija’s stuk ook aan de orde: de lage, aardse en meer gegronde bariton is ruim anderhalf uur in dialoog met de hoge, hemelse countertenor. Dat is, nog afgezien van het verhaal, op zich al boeiend om te ervaren.”

'A bit strange and unreal, that suits me'

In Kaija Saariaho's ' heavenly ' double opera, countertenor Philippe Jaroussky sings in Only the Sound Remains two roles: the spirit and the angel. It fits his voice type and timbre, thinks the singer, who still – in vain – reaches for the high C.

He was not a boy soprano who in puberty didn't wanted to lose his high voice. Philippe Jaroussky (France, 1978) never sang as a child. He played violin and piano, as a violinist loved Shostakovich and Stravinsky, and as a pianist Debussy and Fauré, and discovered on his eighteenth suddenly his need to sing. His baritone voice, however, did not captivated him-if he sang loudly he did so with his headvoice.
"Maybe because I felt myself at home and studied violin in the high notes, I do not know ... In any case not because I wanted to imitate a woman.''
His mother thought his countertenor voice was beautiful right away. Jaroussky's father – he came from Russia: "Ja Russki" (I'm Russian), as he enlisted himself at the French border – had to take some getting used to, but his parents have never stopped him. And he discovered a whole new musical world: the world of the Baroque opera, where his star could rise quickly.
I belong to the first generation high countertenor voices. We are not altos, but mezzosopranists, sopranists even. In the generations before me you saw mainly low countertenors: male altos. Nowadays my high voice type is no longer so rare. If I had to start my career now, it would definately develop a bit more difficult.
"There will be times in the opera that I just sing and you hear something completely different than what you would expect to find in a voice. A kind of hypnotic soundworld"

Audition

That he is now in a contemporary opera on stage, he calls "fantastic" and "a refreshing experience" for a countertenor.
Jaroussky: "It's always so frustrating that most music we sing is written for the castrato voice. That is not written on our countertenor's body. That is why I also like working together with composers: to get the roles that are composed on my voice".
The idea to ask Philippe Jaroussky for the latest Kaija Saariaho opera did not come from the composer herself – she didn't know the countertenor did modern music – but by Director Peter Sellars. The French singer reacted enthusiastically to the invitation, but under subject to change.
"Look, in this kind of projects I would like to know for sure that the composer loves what I do. So I applied for an audition. She first had to hear my voice live and then I wanted to talk about what she could write for my voice and what not. And indeed, she had no idea of what was possible. It was the beginning of a very exciting adventure."

Hearing

Wrote Kaija Saariaho special notes for him? O sure, Jaroussky says. "There were whole discussions on what I could do and what not, and that was totally different from what she originally thought. She asked to reproduce some sounds and to give those different soundcolours; on that basis, she has changed a lot in the first part of the score. The second part she altogether composed with my voice in thought. In fact it went exactly so in the Baroque time: the singers asked very specific things from the composer and he was usually most willing to obey."
The countertenor voice has, more than any other voice type, the ability to evoke the past, but also a non-realistic atmosphere."In this piece, I am a spirit and an angel, and Kaija uses my voice to strip the supernatural opera characters of their humanity. They are a bit strange and unreal, and that's what suits me. Initially Kaija thought of a soprano for the angel for the second story. Of course I can not really sing in the extreme soprano range. The high C is still not for me to sing."
To make his voice even more spiritual and angelic Jaroussky's voice will be manipulated with the computer. I think that's amazing-Kajia just tried it out a little bit and the result of the test I found impressive.
There will be times in the opera that I just sing and you hear something completely different than what you would expect to find in a voice. A kind of hypnotic soundworld. This is completely new to me, but in the future I would like to develop myself further in this kind of projects."

Gendercontrast

The countertenor is a temporary fashion, some people say, but Jaroussky thinks otherwise. He is convinced that the countertenor, which began a revival since its rediscovery in the 1970s, will remain as one of the possible singing voices amongst others. "I often say: it is not because you have a high voice that people love you, it is because of how you sing."
"It's not neccesarily femininity that comes to the fore with the countertenor, but it expresses masculinity in a different way".
The high male voice is now widely known and the public now asks the same qualities of us as from other singers. It is good that we have developed from a rarity to something normal in the world of classical music.
Now we have to convince people that we can sing a lot more than we did in the past. Countertenors sing Rossini, Mozart, we try to come across our borders.
Because I am a counter tenor, that does not mean that I can't sing songs with piano accompaniment. I sure can and I'm not the only one."
But there is another reason why Jaroussky thinks the countertenor will never again disappear from the stage.
"The countertenor is a voice that undermines gendercontradictions, and therefore are interesting for contemporary composers. Personally, I think a different approach to the man is important.
It's not neccessarily femininity that comes to the fore with the countertenor, but it expresses masculinity in a different way". It shows another side of masculinity, for example a different sensitivity of the man. This contrast within the gender is also an item in Kaija's piece: the low, earthy and more legitimate baritone is one and a half hours in dialogue with the high, heavenly countertenor. That is, apart from the story, in itself fascinating to experience. "